- door Loek Zonneveld

Hij is dit jaar tachtig geworden, hij praat, gebaart en loopt rond als een kwieke vijftiger: Benno Besson, Zwitser van geboorte, in de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw assistent bij Brecht, daarna theaterleider in Berlijn, Geneve en Zürich. Met zijn Zwitserse theatertroep van het Théâtre Vidy-Lausanne is hij een week neergestreken op zijn oude thuisbasis, het Berliner Ensemble, hartje Berlijn. Ze spelen Brechts Kaukasische krijtkring in het Frans, Le cercle de craie Caucasien. Berlijn loopt uit, de zes voorstellingen zitten propvol, de pers jubelt, het publiek staat op de stoelen, Besson geniet.

Het Nederlandse toneelpubliek kent Benno Besson maar van één voorstelling, ook een Brecht-klassieker trouwens, De goede mens van Sezuan, die in 1978 in het Holland Festival stond. Een toneelbeeld van doeken, de speelvloer barstensvol krantensnippers, acteurs droegen maskers van stof. De enscenering was destijds een openbaring voor het Nederlandse publiek - zo feestelijk kan Brecht dus ook zijn - en maakte deel uit van een retrospectief van de Berlijnse Volksbühne.

In Berlijn beklimt Besson voor aanvang van de voorstelling het podium. Voor een excuus: de proloog van het stuk heeft hij geschrapt. In die scène strijden twee collectieven over het gebruik van het vruchtbare Kaukasische dal - wat is wijsheid, melkvee of fruitteelt? In de pauze van de 'diskúzzie' wordt een toneelstukje gespeeld. Besson: 'Na het uiteenvallen van de Sovjetunie vond ik die proloog overbodig. De fabel zelf wilde ik nu laten zien, als antwoord op de vraag of eine reine Utopie een illusie is.' Besson wijst glimlachend naar de veel te hoog opgehangen boventiteling: 'Der Text hier oben von Brecht ist sehr gut.'

De Kaukasische krijtkring vertelt het verhaal over een hooggeboren zoon, die door zijn moeder, een Kaukasische gouverneursvrouw, tijdens een staatsgreep in de steek wordt gelaten. Het kind wordt gered door het dienstmeisje Grusche, door haar opgevoed en uit de klauwen van de staatspolitie gehouden. Als de opstand is geluwd eist de moeder haar kind terug en moet de constant bezopen 'volksrechter' Azdak een Salomonsoordeel vellen. Hij plaatst het kind in een krijtkring, waarna de moeder en Grusche het eruit moeten trekken. De gouverneursvrouw sjort als een gek aan haar nakroost, Grusche wil het kind geen pijn doen. Azdak wijst het aan haar toe. Moraal: 'Neem ter harte de wijsheid der ouden: dat al wat is, zal toebehoren aan wie er goed voor zijn.'

De fabel wordt getoond met puur en onversneden spelplezier, ieder moralisme, alle dogmatiek en opgelegde vervreemding uit het epische theater is weg, het stuk is afgestoft, wat heet: hier is een stofzuiger aan te pas gekomen. De teksten van de belerende zanger-verteller-commentator zijn verdeeld over het hele ensemble. Dat, en het bewegelijke decor van lichtgekleurde stoffen en bamboestokken (ontwerp: Ezio Toffolutti) geeft de voorstelling een vitale schwung en een hoog tempo. De negentien spelers tuimelen energiek van de ene rol in de andere, met behulp van (opnieuw) maskers van stof, die slechts ogen en mond vrijlaten - toch een beetje vervreemding, zeer effectief. De enscenering is helemaal rond de Grusche van Coline Serreau en de Azdak van Gilles Privat gebouwd, twee mensenkinderen met een zuiver utopische, naïeve en nuchtere levenshouding - de een als vrouw in een mannenjungle, de ander als oergeestige slimmerik in een wereld van bedriegers en opscheppers. Hun moraal is de humanistische kern van Brechts credo: wees menselijk, toon naastenliefde. Besson voegt daar in dit prachtige sprookje van grote kinderen aan toe: wees geestig, wees levendig, beweeg in je lijf én in je denken!

Arm theater - in het afzien van pronkzucht - maar zó rijk!

Op de thuisreis Hannover aangedaan, waar het staatstheater een andere Brecht-klassieker speelt, Moeder Courage en haar kinderen. Over de marketentster Anna Fierling die met haar drie kinderen en een huifkar vol handel langs de legers trekt, die in de vroege zeventiende eeuw in Middeneuropa de Dertigjarige Oorlog uitvechten. Oorlog is voor Mutter Courage: handel. Ze verliest er haar drie kinderen aan, maar persisteert in haar levensweg. Brecht vatte het stuk ooit samen in de zin: 'Mutter Courage lernt nichts'. Door die eeuwige huifkar en het relatief trage tempo van de plotloze fabel, is dit stuk een cliché van zichzelf geworden, dat maar zelden wordt doorbroken - de laatste keer in Nederland door Leonard Frank, met een stoet kinderwagens in plaats van de huifkar en een prachtige Kitty Courbois in het centrum van de handeling. In Duitsland is het stuk een gewilde klassieker -volgend jaar zet de oude vos Peter Zadek zijn tanden erin, met Angela Winkler als Courage. Veel overtuigende Duitse ensceneringen heb ik niet gezien.

Christian Pade - in jaren de helft van Besson, hij is van 1962 - heeft ook stevig gestofzuigerd. Alle ingrediënten zijn er: de op zichzelf staande scènes, de liederen, de muziek (Paul Dessau), de wat bleekjes geschetste nevenfiguren als de soldatenhoer, de veldpredikant en de legerkok. Toch proeft het stuk nu kakelvers, eigentijds, tijdloos. Sleutelwoorden ook hier: hoog tempo, pittige muzikaliteit, rauw en sappig acteren. Gevochten wordt op de Balkan - Courage hijst een vlag van een van de strijdende partijen in het voormalige Joegoeslavië, al naar gelang de stand aan het front. Op papier lijkt dat een geforceerde ingreep, op het podium werkt het. Ook omdat de muziek bij de soms behoorlijk moralistische liederen wordt gemaakt door een nonchalant door de voorstelling zwervende zigeunertroep uit de buik van Europa: Moeder Courage en haar kinderen als een serie snapshots uit een smerige oorlog. In een streng, sober decor in donkere tinten (zwart plastikfolie op de speelvloer). De huifkar is een rijdende container van golfplaten, aan alle handig kanten uitklapbaar, met graffiti beschilderd en boordevol handel. Moeder Courage wordt gespeeld door de volumineuze, wulpse Marion Breckwoldt, en ze doet dat als een nuchtere, volkse eigenaresse van een Bratwurst&Boleten-Imbiss in het Oostberlijnse Prenzlauer Berg. Courage zwijnt zich door een Schweinhundenkrieg. Als ze even niet oplet en ze een van haar kinderen verliest, zie je haar wankelen, haar wereld stort in. Even is er een tekstloze schreeuw, een triest hoofdschudden - bijvoorbeeld als Courage uit lijfsbehoud wel moet zeggen dat ze haar neergeschoten zoon niet heeft gekend. Daarna wordt de accordeon weer gepakt, en is het business as usual, dus oorlog, dus handel. 'Hyena van de oorlog' wordt ze genoemd. Wanneer Courage aan het eind wegsloft, beladen met vuilniszakken, haar kapotgeschoten container en haar dode dochter achterlatend, is daar nog slechts een deerniswekkende baglady van de slachtvelden van over. Mooie voorstelling.

Tot slot: twee jonge Duitsers (Marc Becker en André Studt) hebben het afgelopen seizoen bij het Noord Nederlands Toneel Brechts Hitler-pastiche De weerstaanbare opkomst van Arturo Ui geregisseerd. Die voorstelling was alleen in Groningen te zien, maar gaat dit seizoen op reis langs de schouwburgen. 'Arturo Ui' is een ganstervaudeville, leerstuk over onstuitbare machtshonger, grofweg geschetst aan de hand van de opkomst van Hitlers bruine horden, tussen het eind van de jaren twintig en de Anschluss met Oostenrijk in 1938. De gangster Ui wordt in deze enscenering bescheiden gespeeld als een verlegen loser. Hij wordt achtervolgd door een door Brecht niet bedachte pendant, de in een rolstoel rondgereden, dementerende en kwijlende, hoogbejaarde Hitler - een personage dat is ontleend aan George Steiners novelle The portage to San Christobal from A.H. Deze figuur grossiert vooral in angstaanjagend foute teksten en shockerend verkeerde grappen. De nep-Hitler plaatst daardoor het stuk in een zowel historisch als actueel helder, en niet te vergeten politiek bijzonder incorrect kader. Brecht is hier niet afgestoft, meer met een Black&Decker bewerkt. Het kán hier in Nederland dus ook - een oneerbiedige visie op Brecht. Al moeten we er wel tijdelijk een paar Duitsers voor importeren.

'Mutter Courage und ihre Kinder' staat nog op het repertoire van Schauspielhaus Hannover. Informatie: 00-49-511-99991111 en www.staatstheater-hannover.de.