- door Loek Zonneveld

De groep acteurs die zich het afgelopen najaar had verzameld rondom de Nederlandse regisseur Willibrord Keesen, om binnen zijn theaterformatie Keesen&Co William Shakespeare's Troilus en Cressida (over de Trojaanse oorlog) te ensceneren, werd na 11 september 2001 opeens geconfronteerd met een vreemd probleem: hoe (on)nadrukkelijk speel je de diplomatieke uitval van de Griekse politicus/generaal Ulysses tegen de Griekse prins Hector (vierde bedrijf, vijfde scène). In het origineel staat: 'Sir I foretold you then what would ensue / My prophecy is but half his journey yet / For yonder walls that pertly front your town / Yon towers whose wanton tops do buss the clouds / Must kiss their own feet.' In Keesens vertaling/bewerking: 'Toen heb ik voorspeld wat zou gebeuren / Wat ik voorzag is nog maar halverwege / De muren die uw stad zo trots omsluiten / De torens die zo wulps de wolken likken / Zij kussen eens hun eigen voet.' Het antwoord van Hector liegt er trouwens ook niet om: 'Ik twijfel / Nog staan zij daar en ik vermoed bescheiden / Dat de val van elke steen een druppel / Griekenbloed zal kosten. Tijd, die oude / Rechter brengt het einde, en het einde / Kroont.'

Gelukkig kozen Keesen en zijn acteurs ervoor het advies te volgen dat de Zwaan van Avon in een ander stuk (Hamlet) aan de beroepsgroep van toneelspelers gaf: laat je woord je gebaar volgen, en je gebaar je woord, en bulder de regels niet al te nadrukkelijk de zaal in, anders had ik mijn teksten beter aan de stadsomroeper (lees: Tony Blair, Guy Verhofstadt, Wim Kok) kunnen geven. Ulysses' teksten over de trotse torens, die het ene moment de wolken kussen en het volgende moment hun eigen voet, schokten in de voorstelling vooral door hun onnadrukkelijk karakter.

Troilus en Cressida (1603 of 1608, het raadsel van de precieze datum is nooit opgehelderd, waarschijnlijk bestonden er twee versies) is William Shakespeare's bittere antwoord op Romeo and Juliet (1595), zijn andere tragedie over een onmogelijke liefde tegen de achtergrond van een oorlog. Waar in het jeugdwerk de vendetta nog een uit de hand gelopen twist tussen families is, heeft de oorlog tussen de Grieken en de Trojanen in Troilus en Cressida de regie over de liefde volledig overgenomen. De Trojaanse prins Troilus krijgt ternauwernood de kans om zijn lief Cressida één nacht te beminnen, daarna wordt ze uitgeruild naar de tegenpartij. Troilus' broer Hector, Troje's sterktste vechterstroef, doet in het begin van het stuk nog wel een schamele poging om de oorlog te stoppen, maar stemmingmakerij en massahysterie geven hem geen schijn van kans. Hector moét de oorlog wel voortzetten, om alle levens die in de loop van zeven jaar strijd al zijn geofferd, alsnog een absurde zin en logica te geven. In een oorlog stappen is één ding, maar de moed bij elkaar rapen om er voortijdig weer uit te stappen, dat is razend ingewikkeld. Precies dát is wat deze voorstelling van Troilus en Cressida met een verbeten precizie tijdloos wil demonstreren, waarbij geen theatraal middel wordt geschuwd: een vervreemdende mixage van kostuums en muziek, aanstekelijk speelplezier, amusante verkleedpartijen, en bovenal de wil om het mechanisme van opportunisme te tonen.

Willibrord Keesens enscenering van Troilus en Cressida is - in tegenstelling tot de eerdere regies van het stuk door Gerardjan Rijnders (1981) en Johan Doesburg (1994) - weloverwogen voor de kleine zaal gemonteerd: niet alleen wíj zitten er bovenop, ook de protaganisten en antagonisten van Shakespeare's tragiekomedie kijken, als ze áf zijn, vanaf de zijkant toe hoe hun collega's het er vanaf brengen. Keesens regie is onder meer zo helder omdat hij de liefdestragedie op een meedogenloze wijze ondergeschikt maakt aan het politieke spel over het wél of niét voortzetten van de (Trojaanse) oorlog. Centraal daarin staat de Ulysses-figuur van Monique Kuijpers, een briljante combinatie van kakelend mantelpak en macchiavellistisch raffinement. De kleine theaterformatie Keesen&Co heeft de moed gehad om alle zeilen bij te zetten teneinde deze onderneming te doen slagen. De relatief korte voorstellingsserie verdient zeker een ruime reprise.

Actualiteit en theater, het blijft een wankel huwelijk. Toen Brecht ooit werd gevraagd waarom hij niet méér actuele politieke stukken schreef, was zijn antwoord: 'In de paar decennia waarin de Elisabethaanse toneelschrijvers (waaronder Shakespeare) tot grote bloei kwamen, was de belangrijkste politieke gebeurtenis de vernietiging van een vijandelijke, onoverwinnelijk gewaande, vloot, de Spaanse Armada. Dat incident, uit 1588, komt in geen van de Elisabethaanse toneelstukken voor.' Zo is het maar net. De tijd, 'die oude Rechter' (Shakespeare) en belangrijke filteraar, mag eerst zijn werk doen. Daarna kunnen de kunstenaars (waaronder de toneelschrijvers) aan de doorslaggevende gebeurtenissen van hun dagen een beslissende meerwaarde verlenen.

De Filter Tijd deed op een zeer bijzondere manier zijn werk voor de Amerikaanse theatermaker Nadine Lavern en de Vlaamse acteur/regisseur Sam Bogaerts. Voor hun gezamenlijke voorstelling Lumumba-bah! kozen zij als aanleiding en onderwerp de gruwelijke moord op de eerste zwarte Afrikaanse politieke leider ever, Patrice Lumumba, die in januari 1961 plaatsvond. Precies één maand voor hun voorstelling (in december 2001) in première ging, publiceerde een parlementaire onderzoekscommissie van de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, onder stuk nummer 500312, gedateerd 16 november 2001, een venijnig rapport, waarin de vloer werd aangeveegd met de mythe dat de CIA achter die moord had gezeten. In het verlengde van de onthullingen van de Vlaamse onderzoeksjournalist Ludo De Witte, werd nu officieel aangenomen dat de Belgische regering, ja zelfs het Belgisch koningshuis, direct of indirect met deze politieke moord te maken hadden, hem in ieder geval méér dan oogluikend toestonden, en waarschijnlijk hartelijk hebben gesteund en gestimuleerd. Zulks was ook al gesuggereerd in de speelfilm Lumumba, die in de zomer van 2001 in de Belgische en Nederlandse bioscopen was te zien.

Toen in de eerste minuten van de voorstelling Lumumba-bah! de videoschermen aanfloepten, schrok ik zodanig, dat ik nu niet meer precies weet wat er eerst gebeurde, en wat daarna kwam. In mijn herinnering ging het zo: Sam Bogaerts, gezeten achter een tafel links vooraan op het speelvlak, begon de tekst te lezen die Koning Boudewijn op 30 juni 1960 in het Paleis der Natie in de Kongolese hoofdstad Leopoldstad (nu Kinshasa) uitsprak, ter gelegenheid van de souvereiniteitsoverdracht. 'De onafhankelijkheid van Congo is de bekroning van het werk, dat door het geniale brein van Leopold II (Boudewijns grootvader) werd ontworpen. Brengt de toekomst niet in gevaar door overhaaste hervormingen en vervangt de organen die België u overdraagt niet eer gij zeker zijt dat gij het beter kunt doen.' Op een van de videoschermen nam een soort stripfiguur-Boudewijn het van Bogaerts over. Dan, in eerste instantie weer uit de mond van Bogaerts, de scandaleuze teksten waarmee Patrice Lumumba in juni 1960 de royale feestvreugde kwam bederven, wat heet, waarmee de eerste zwarte premier ministre van het onafhankelijke Congo, Koning Boudewijn zodanig diep beledigde, dat deze stante pede de eerste Sabena-vlucht terug naar Brussel wilde nemen. Lumumba: 'Wie zal vergeten dat men tegen een zwarte "jij" zei, niet zoals men dat tegen een vriend zegt, maar omdat het eerbare "u" enkel voor blanken was voorbehouden.' Op een van de videoschermen neemt in de voorstelling Lumumba-bah! de echte Lumumba het van Sam Bogaerts over. 'We hebben ervaren dat de wet, naargelang het om een blanke of een zwarte ging, verschillend werd toegepast: inschikkelijk voor de ene, wreed en onmenselijk voor de andere. Wie zal er tenslotte de terechtstellingen vergeten, waarbij zoveel van onze broeders omkwamen, en de kerkers waarin diegenen brutaal gegooid werden die zich niet meer wilden onderwerpen aan het regime van onderdrukking en uitbuiting?'. De wereldvreemde snotneus, die de Belgische koning Boudewijn toen al was - hij stond in juni 1960 op punt van huwen met de personificatie van de wereldvreemdheid zelve, de Portugese prinses Fabiola - verdroeg deze kraakheldere anti-koloniale teksten niet. Zijn militairen, verre van wereldvreemd, want haatdragend en rancuneus, slepen meteen hun messen. Hun verwoestende divide et impera-tactiek zou Patrice Lumumba binnen een half jaar letterlijk de kop kosten.

Met die teksten, met dat heen en weer schakelen tussen het tafeltje-met-microfoon-en-tekstboek-en-Sam-Bogaerts, en de historische beelden op een groot videoscherm, opent de produktie Lumbaba-bah! De reden van mijn schrik (met de bioscoopfilm Lumumba nog op mijn netvlies) was een even simpel als voorspelbaar vooroordeel: performance legt het af tegen bewegende beelden. Dat dit vooroordeel snel sneuvelde, heeft vooral te maken met een aantal sterk werkende aspecten van deze voorstelling.

Vooreerst de rolverdeling tussen Nadine Lavern en Sam Bogaerts. Lavern, een zwarte Amerikaanse, baseert haar bijdrage op woede; de woede over het feit dat enkele blanke regeringen (waaronder in ieder geval die van België en de Verenigde Staten) zonder enig teken van schaamte konden besluiten om de gekozen premier te elimineren van een voormalige kolonie die groter is dan Nederland, België, Frankrijk en Italië samen. De woede ook over het feit dat Lumumba zichzelf zand in de ogen strooide, door te denken dat hij de macht in handen had, terwijl hij zich daarin tomeloos vergiste. Lavern vraagt midden in Lumumba-bah! dan ook nijdig: 'Who the fuck was in control?' Het mooie van die woede is dat ze het overgrote deel van de voorstelling niet wordt gespeeld maar gedemonstreerd. Lavern pleegt -zelfs als ze getuigend én pesterig-moraliserend het publiek de retorische vragen You know why? of You know what? voorhoudt - een soort openbare sectie op het mechaniek van een lang in iemand voortwoelende razernij over onbegrijpelijke onrechtvaardigheden.

Tegenover Lavern staat Bogaerts, die met een glimlachend-relativerende, licht-bourgondische bonhommie commentaar geeft op de gebeurtenissen. Bogaerts was twaalf jaar jong toen België met het fenomeen 'Lumumba' werd geconfronteerd, hij kijkt niet zonder vertedering (maar ook niet zonder schaamte) terug op zijn kinderlijke reactie van toen: op straat speelde hij bijvoorbeeld met zijn vriendjes 'Lumumba-tje' ('negertje' - 'En ik vond het nog leuk ook').

In de keelsnoerende slotscène van de zo'n tachtig minuten durende voorstelling komen de woede ('hoe kan dit?') en de relativerende berusting ('zie de mens') bij elkaar. Bogaerts gaat in zijn onderbroek op de grond liggen, een microfoon vlak boven zijn hoofd. Hij speelt en vertelt het laatste half uur, de laatste minuten van Patrice Lumumba. Zijn monoloog is een mix van gruwelijke feiten en een inkijk in het hoofd van een mens die weet dat hij sterven gaat, die weet dat iedere minuut een geleende minuut is, en ieder beeld het laatste beeld. Die laatste twintig minuten behoren tot het mooiste wat ik dit seizoen op een podium zag. Mijn schrik van de eerste minuten was ondertussen als sneeuw voor de zon verdwenen. En ik wist weer, wat ik eigenlijk al weet, maar wat iedere keer op een speelvloer heroverd moet worden, voor ik mezelf er gelukzalig door kan laten omarmen: zulke van god gegeven eenvoudige maar messcherpe bezorgers van een eenvoudige maar messcherpe vertelling, winnen het altijd van welk bewegend beeld dan ook!