Toneel

 

Het Barre Land & maatschappij discordia spelen Büchner's Woyzeck (1)

 

- door Loek Zonneveld

 

 

Georg Büchner's toneelpartituur Woyzeck (1836/1837) laat zich lezen als de koortsgrafiek van een stervende. Büchner is nog geen 24 jaar jong als hij, ijlend, de laatste forse doorhalingen maakt in het manuscript en de laatste woorden noteert. Pas drieënveertig jaar later verschijnen de (ongeordende) scènes uit het leven van een eenzame sterveling min of meer geordend (in vier handschriften, 49 scènes met veel overlappingen) in druk. In 1913 (zesenzeventig jaar na de dood van de schrijver) wagen theatermakers zich (in München) voor het eerst aan een voorstelling van Woyzeck. Nederland moet tot 1959 wachten: Ton Lutz regisseert het stuk dan in Rotterdam, met Bob de Lange in de titelrol. Er is dan al een legendarische opera-versie van het script: Wozzeck van Alban Berg (wereldpremière in Berlijn, 1925).

Woyzeck heeft echt bestaan. In het Museum over de geschiedenis van de Duitse stad Leipzig hangt een gravure met als ondertitel: 'Johann Christian Woyzeck gaat als berouwvol Christen zijn dood tegemoet op het marktplein te Leipzig, 27 augustus 1824'. Op 3 juni 1821 heeft hij een vrouw met zeven steekwonden vermoord. Crime passionel of moord uit waanzin? Er is veel onderzoek verricht naar de toerekeningsvatbaarheid van Woyzeck. Büchner kende die onderzoeken. Misschien was hij bij de publieke onthoofding van Woyzeck in Leipzig. De casus Woyzeck intigeerde hem. Maar als wat? Slachtoffer van medische experimenten? Een man gek gemaakt door een doldraaiende samenleving? We weten het niet. Ons resten vier handschriften, met doorhalingen, onleesbare teksten. Woyzeck is een puzzel, een uit elkaar gevallen mozaïek.

De toneelspelerstroepen van 't Barre Land en maatschappij discordia hebben iets anders (her)ontdekt in Woyzeck. Zeker, de titelheld - de eerste antiheld uit het gewone volk op het toneel - is een jaloerse ongehuwde vader, die wat geld bijverdient als medisch experiment bij een dokter en als kapper bij een militair. Maar hij communiceert met zijn omgeving vooral door nauwkeurige observaties die over sfeer, geur, kleur, temperatuur en temperament gaan. En over stilte. De toneelspelers beginnen hun voorstelling, die uiteindelijk bij Woyzeck zal uitkomen, in stilte, in aarzeling, in nog niet willen prijsgeven. Ze citeren waarnemingen. Over het licht van een jaargetijde, de geur van een seizoen, de tintelingen in het lijf wanneer een minnaar komt, de irritaties wanneer die minnaar de verkeerde dingen doet of zegt. Achteraf blijkt dat de teksten komen uit Japanse slaapkamerdagboeken van duizend jaar geleden, of uit teksten van de Franse schrijver Georges Perec. Dat is wetenschap achteraf, die er tijdens de waarneming niet toe doet. De werking van de woorden wel. We worden in een sfeer gezogen. Ondertussen heeft er nog geen woord uit Büchner's Woyzeck geklonken. Toneelspelers plakken spiekbriefjes op elkaars jas. Rangschikken teksten als puzzelstukken op een tafeltje. Een acteur schrijft teksten in een boekje. Hij ritst de pagina's uit dat boekje. En prikt ze op de achterwand. In het eerste uur van Woyzeck (jazeker, het stuk is aangekondigd, ondertussen nog altijd geen spoor van Woyzeck te bekennen) worden we door de toneelspelers verleid. De sfeer van dat eerste (kleine) uur van de voorstelling is bovenal verwondering. De toneelspelers schroeven de deuren en luiken (die iedere toneelkijker met zich mee draagt) los, en zetten de toneelruimte in een helder licht. Ze zijn geduldig en oefenen ons in geduld.

En dan, plotseling, zijn we op een open veld, is er een stad in de verte. De vertelling is begonnen, de vertelling van Woyzeck, de man van twaalf ambachten en dertien ongelukken, getergd door een razende jaloezie en een ongeduldige reeks filosofische overpeinzingen in zijn kop, ten overstaan van studenten medicijnen weggezet als kermisnummer, gehoond door een kapitein, getergd, mishandeld en de hoorns opgezet door een hitsige tamboer-majoor, potentieel moordenaar.

(wordt vervolgd)

 

De Groene Amsterdammer, maart 2004

Home